نور العین فی مشهد الحسین (کتاب)
نورُ الْعَیْن فی مَشْهَدِ الْحُسَیْن کتابی به زبان عربی نوشته فقیه شافعی، ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابو اسحاق اسفراینی (متوفای ۴۱۷ یا ۴۱۸ق) که درباره مقتل امام حسین(ع) نگاشته شده است. در انتساب این اثر به اسفراینی تشکیک کرده‌اند و بسیاری از عاشوراپژوهان به ساختگی و غیرمستند بودن آن تصریح دارند.
انتساب کتاب به اسفراینی
برخی مانند آقا بزرگ تهرانی، اسماعیل پاشا بغدادی و الیان سرکیس نورالعین را از ابواسحاق اسفراینی می‌دانند؛ اما هیچ‌کدام از منابع قدیمی، چنین کتابی را در شرح‌حال او گزارش نکرده‌اند. سید عبدالعزیز طباطبایی در اهل البیت فی المکتبة العربیة می‌گوید: من احتمال می‌دهم که این کتاب، ساختگی و منتسب به اسفراینی است، چون اسلوب آن با آثار قلمی قرن چهارم سازگار نیست.
محتوا
این اثر بدون فصل‌بندی و عنوان‌بندی است و نویسنده برای گزارش‌های خود سندی ارائه نکرده و تنها هر گزارش را با تعبیر «قال الراوی» آغاز کرده است. از این رو ساختار نگارشی آن شبیه داستان و عامه‌پسند است. نخستین مطلب کتاب روایتی از ابن عباس به نقل از رسول خداست که فرمود: خیر القرون القرن الذين راوا رسول الله صلى الله عليه وسلم وامنوا به لقوله تعالى (كنتم خير امة اخرجت للناس) بهترین قرن‌ها قرن کسانی است که رسول خدا را دیدند و به او ایمان آوردند همان گونه که خداوند در آیه ۱۱۰ سوره آل عمران فرموده است: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ (شما بهترين امتى هستيد كه براى مردم پديدار شده‌ايد. نویسنده درباره مدت این قرن چند دیدگاه را نقل کرده و صحیح‌ترین را ۱۰۰ سال دانسته است. وی هم چنین تصریح دارد که برتری این مردمان در قرن اول به معنای فضیلت و برتری مطلق آنها در تمامی جهات نیست چنانچه در روایتی پیامبر(ص) در پاسخ به سؤال برخی از اصحابش که پرسیدند آیا پس از ما مردمان بهتر از ما هستند؟ فرمود: پس از شما گروهی می‌آیند و کتابی را بین دو لوح می‌بینند و به آن کتاب و به من ایمان می‌آورند در حالی که مرا ندیده‌اند و مرا تصدیق می‌کنند و به آن‌چه در این کتاب(قرآن) است عمل می‌کنند آنان از شما بهترند. مطلب پایانی کتاب ماجرای اسارت ابراهیم بن اشتر در دوران قیام مختار و ماجرای رهایی او از دست دشمنان است.
انتقادها به کتاب
نقل شده است میرزا محمد ارباب در اربعین حسینیه می‌گوید: نورالعین کتابی است بی‌اعتبار و مجهول المؤلف.
سید محمد علی قاضی طباطبایی در چند جا درباره نورالعین می‌نویسد: مقتل اسفراینی از کتب بسیار ضعیف و غیر قابل اعتماد است.... مقتل اسفراینی که در ضعف و مجعول بودن مانند مقتل ابی مخنف است....کتاب مقتل اسفراینی پر از جعلیات و نقلیات قصه‌سرایان است.
فضل‌علی قزوینی در کتاب الامام الحسین و اصحابه می‌نویسد: هرکس در مقتل چاپ شده‌اش (نورالعین) نگاه کند دروغ‌هایی را در آن خواهد شناخت و چیزهایی که شیعه و سنی بر خلاف آن اتفاق کرده‌اند خواهد دید. گزارش ساخته‌های وی برای ما مهم نیست و هرکس که می‌خواهد به مقتلش نگاه کند؛ زیرا ما به هرچه که او به تنهایی نقل کند اعتمادی نداریم.
برخی از عاشوراپژوهان هم گفته‌اند: در این کتاب به قدری دروغ‌های عجیب و غریب و خلاف عقل، فراوان است که نمی‌توان آن را منتسب به ابواسحاق اسفراینی، فقیه شافعی دانست.
نمونه‌هایی از تحریفات
عاشوراپژوهان، برخی تحریفات راه یافته در نورالعین را این‌گونه ذکر کرده‌اند:
- امام حسین که از مدینه به مکه رفته بود از مکه به مدینه برگشت و سپس از مدینه به‌سوی کوفه و کربلا رفت.
- یاران امام حسین(ع)، شب عاشورا از او بریدند و پراکنده شدند و به سپاه عمر بن سعد پیوستند.
- حضرت زینب پس از مشاهدهٔ سر برادر بر روی نیزه، سر خود را به چوب محمل کوبید و شکافت.
نسخه‌ها
محقق طباطبایی برخی نسخ نورالعین را این‌گونه ذکر می‌کند:
- نسخه کتابخانه مدرسه سپهسالار در تهران
- نسخه دانشگاه کمبریج
- نسخه کتابخانه ملی در تهران
- نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۷، ص۷۲و۷۳.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۸.
- ↑ سرکیس، معجم المطبوعات العربیة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۹۷.
- ↑ طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ق، ص۶۵۵.
- ↑ اسفراینی، نور العین فی مشهد الحسین، تونس چاپ منار، ج۱، ص۳.
- ↑ اسفراینی، نور العین فی مشهد الحسین، تونس چاپ منار، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۲
- ↑ ارباب قمی، اربعین حسینیه، ص۲۷۷.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهدا، ۱۳۸۳ش، ص۳۲.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهدا، ۱۳۸۳ش، ص۴۲.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشهداء، ۱۳۸۳ش، ص۳۵۲.
- ↑ قزوینی، الامام الحسین و اصحابه، ج، ۱۴۱۵ق، ص۱۵۰.
- ↑ فاطمی، منابع تحریف‌گستر در حادثه عاشورا، ۱۳۸۳ش.
- ↑ صحتی سردرودی، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین با رویکردی کتابشناسانه، ۱۳۸۳ش.
- ↑ طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ق، ص۶۵۵.
- ↑ قوم يجيئون بعدكم فيجدون كتابا بين لوحين يؤمنون بما فيه ويؤمنون بي ولم يروني ويصدقون بما جئت به ويعملون بما فيه فهم خير منكم.
منابع
- طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبة العربیة، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
- قاضی طباطبائی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش.
- ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (ع)، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۸ش.
- ارباب، محمدتقی، اربعین حسینیه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۲ش.
- قزوینی، فضل‌علی، الامام الحسین و اصحابه، قم، ۱۴۱۵ق.
- بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۱۰ق.
- صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع) با رویکردی کتابشناسانه، کتاب‌های اسلامی، پاییز ۱۳۸۳، شماره ۱۸.
- فاطمی، سید حسن، منابع تحریف‌گستر در حادثه عاشورا، کتاب‌های اسلامی، تابستان ۱۳۸۳، شماره ۱۷.
- کتاب‌های مقتل (عربی)
- کتاب‌های مقتل امام حسین
- کتاب‌های متهم به تحریف وقایع عاشورا